doc. dr Radoslav T. Stanišić

Filmska kritika - "2001: Svemirska Odiseja"

Naučno-fantastični film 2001: Svemirska Odiseja, britanskog reditelja Stenlija Kjubrika po istoimenoj knjizi Artura Klarka snimljen je 1968. godine. Tema ljudske evolucije, programirane intelegencije, i uticaja vanzemaljaca na našoj planeti. Uvodnu sekvenca, ekspoziciju filma čine dugi narativni intervali, veliki totali, totali sa ekrspresionističkom fotografijom sunca koje se rađa na obzorju kamenog prostranstva. Ne iznenađuje što su se ovim dilemama bavili i Fransoa Trifo, Žan Lik Godar, Roman Polanski, Sidni Lamet, Džon Sterdžes.

Пише: doc. dr Radoslav T. Stanišić Види све колумне

Među njima, bez obzira na pojedinačne domete, najviše pažnje privukao je Stenli Kjubrik sa svojim djelom .Karakteristični zvuci ambijenta, čudne ptice, majmuni, zrikavci, predatori i grabljivice okupljeni oko izvora života – vode. Borba za za opstanak. Prikaz ljudske evolicije koja u pojedinim manifestacijama instikata nažalost, nije otišla od svojih prapočetaka!? Preživjeli astronaut Bouman susrijeće se sa drugim monolitom u orbiti Jupitera, koji ga propušta kroz prolaz ,,pun zvijezda" - kroz vrijeme i prostor, da ostari, umre i ponovo se rodi u novoj fazi egzistencije. To bi bio siže ovog filma koji odavno slovi kao nerazumljiv. Uticajna i jedinstvena, na hladnoj distanci, opsesivna, pretenciozna, sporna, izluđujuća, zauvijek fascinantna - Ona je sve to -»2001: Svemirska odiseja«.

Da li je to samo puka radoznalost ili osjećanje da više nismo sami sebi dovoljni, da smo dio kosmosa, i da li uopšte možemo da dokučimo kraj ovog razvoja pa time i naše civilizacije? Sigurno je da film odstupa od prvobitne namjere reditelja Stenlija Kjubrika da stvori ’’poslovično dobar SF-film" na osnovu intrigantne priče „The Sentinel". Koscenariste, pisca Artura C. Klarka. Kjubrik ignoriše žanrovske konvencije pa ovaj ne nalikuje ni jednom SF-filmu prije njega. Specijalni efekti koje je osmislio izbirljivi Kjubrik, a razradio pionir na tom polju Daglas Trambull, dobili su Oskara kao blistava mješavina nauke i fantazije. Kadrovi dok iz kapsule ka svemirskoj stanici Dejv lebdi i prolazi kroz spektar boja djeluju zaista očaravajuće i prijemčljivo za oko,predstavlja posebnost i ljepotu beskonačnosti.

Majmun bijesan razbija ostatke kostiju, u ‘Slou’; ogrmna kost leti ka nebu i morfinguje se u svemirski brod, uz Štrausovu muziku: Na lijepom plavom Dunavu. Borba za vodu i plijen, borba za opstanak. Da li smo mi psihološki spremni da u toj težnji za potpunim samoodržanjem, samoostvarenjem i saznanjem učinimo konačno taj sudbonosni korak prema kosmosu i svijetu?
Zar čovjek od pamtivijeka nije podizao pogled prema nebu i upirao prstom na zvijezde? Ne traje li ta igra sa svemirom koliko i život? Da li ćemo ikad saznati nešto više o njenoj suštini? Misteriozna građevina je zatrpana prije četiri miliona godina. Misija za Jupiter prvi pokušaj odlaska na 80 milja daleko od Zemlje, pola milijarde milja dug put. Ako svemirski brod može da putuje sto hiljada milja na čas, ako s njim rukuje čovjek pomoću najsavremenijeg kompjutera koji je njegov um stvorio i da vodi sa sobom astronaute smještene u komore za hibernaciju — zar i filmski izraz ne bi morao da bude na nivou tog saznanja. Pripreme za ovaj film trajale su dosta dugo, ali je zato dosegnuta neviđena tehnička perfekcija i gotovo potpuna vjerodostojnost u svemu onome što su autori zamislili.

Ovaj film zadivljuje svojim izrazom, maketama, trikovima pa prevazilazi apsolutno sve do tada urađeno. Odlična fotografija , boja, specijalni efekti, detalji. To je istinski veliki spektakl koji raspaljuje maštu i uzbuđenje, ali i koji nastoji da impresionira težnjom da sve to bude podređeno potrebama našeg saznanja. Kada bi se samo registrovali kadrovi u kojima nalazimo ljudski govor teško da bismo mogli da izmjerimo više od četrdeset minuta, a film traje ukupno dva časa i dvadeset minuta.

Samo uvodna sekvenca filma, bez replike ili dijaloških scena traje 26 minuta. Kjubrik je pred sobom imao želju da ostvari vizuelni doživljaj, ali takav koji će se nalaziti negdje između poznatog i nepoznatog i koji će kroz putanju koja vodi između svjetlosti i tame doći u predjele podsvjesnog.

U pojedinim sekvencama filma Odiseja izgleda kao intermeco ili bolje rečeno balada o Svemiru, ona to svakako nije i ne može biti, već duboko promišljeni, prosanjani projekat i produkcijski odlično realizovan film, s obzirom da je nastao 1968 godine. Odiseja je svojevrsna anticipacija mnogih projekata koji su realizovani poslije ovog Kjubrikovog filma.

Pažljivi rad na mimici i najbolja protetička šminka šezdesetih, u prvom od četiri odvojena čina filma, stvorili su najbolju imitaciju majmuna koju je čovjek ikada stvorio na filmu (i još uvijek je efektna, mada neki smatraju da je kreacija Johna Chambersa u Planeti majmuna bolja).

A film je prepun očaravajućih prizora: neočekivani, fascinantni rez sa koske, kojom prijeti i koju baca čovjekoliki majmun, na satelit koji se okreće, veličanstveno pomračenje Sunca tačno iznad monolita, orbitalni valcer svemirske stanice i šatla koji pristaje uz nju, kružni prostor na ’’diskaveriju" za posadu (što je, u manjoj verziji, postalo stvarnost u projektu NASA za spejs šatl).

Zato u svom rediteljskom postupku, ma koliko baratao sa tehničkim savršenstvom izraza, njegova mašta je tražila za sebe modele i van logike i spoljnih oznaka realnog. Umjesto tradicionalnih pravila sajns-fikšna u stvaranju tih čudesnih vizuelnih prostranstava aktiviran je ljudski duh kako bi se došlo do projektovanja onog što samo on može da nasluti, vidi ili poželi.

Kjubrik ne bježi od toga da je njegov film tek jedna od ljudskih iluzija.

Ovaj film svojim glavnim sekvencama pokazuje izgled vasionske stanice na dvjesta milja iznad zemlje, funkcionisanje samog vasionskog broda, demonstrira se rad univerzalnog kompjutera Hala-9000, sistem istraživanja svemira, način života u svemirskim uslovima, teškoće do kojih dolazi kada se pokvari kompjuter, astronaute u stanju hibernacije, izlazak u svemir i niz drugih pojedinosti. I zvuk je na visokom nivou, sa eksperimentalnom horskom muzikom, klasičnim kompozicijama („Tako je govorio Zaratustra" Richarda Štraussa, pa klasični valcer, J. Štrausa ;’’Na lijepom plavom Dunavu"), po kojima se uvijek sjećamo filma, i komadići minimalističkog dijaloga („Open the pod bay doors, Hal"). koji se naveliko primjenjuju u omažima i kulturnim referencama. Kao i naravno, muzike Arama Hačaturijana.

Dok gledamo film sve je do te mjere besprekorno i u funkciji filmske konstrukcije da se dobija totalna iluzija u koju je nemoguće ne povjerovati. Odiseju 2001. možemo posmatrati kao tajanstvenu avanturu, kao propovijed, ili kao viziju koja je sasvim razumljivo predstavljala vrhunski „trip" za hipike na psihodeličnim drogama, ali čak i kada se gleda prosto kao upečatljiv spektakl, ostaje neprevaziđena. Odiseja zahtijeva da bude gledana na velikom platnu da bi bila doživljena i poštovana u potpunosti. Međutim, uz svu tu fascinantnost ima i pojava koje navode na kritičku distancu. Njegovo majstorstvo je zaista izuzetno, lakoća, doživljaj dovoljno maštovit i ubjedljiv da nas zavede. Zar sunčev zrak, samo svitanje i sve ono dok sam embrion ne zaplovi svijetom, nisu ipak demonstracija bravuroznosti i mogućnosti samog filma?

Odiseja plovi prema superčovjeku: Da su se Klark i Kjubrik u svom filmu zadržali na isključivo ovom nivou priče, »2001: Odiseja u svemiru« bila bi, umjesto jedne instinski grandiozne vizije, tek jedna prvorazredna svemirska avantura. Ipak, ako bi izdvojili moguće mane onda bi mogli govoriti da su to pretjerana apstrakcija i nedovoljna naracija o jedva artikulisanim, nerasvijetljenim spekulacijama o porijeklu i sudbini ljudskog života. Ali ovo je nadoknađeno uzbudljivom relacijom čovjek-mašina, vizuelnom strogošću i mirnoćom i, iznad svega, čudesnom rapsodijom o nebu i Zemlji i beskraju iza njih.

Ideja je, međutim, bila u tome da se — ne igrom mašte, već dosljednošću logičke indukcije — prikaže sva mjera ljudske maštovitosti; sve do onog istog trenutka kada se čovjek odistinski suoči sa tajnama kosmosa. I, suprtno drugim piscima naučne fantastike, koji u žurbi čovjeka i mašine, jednoj novoj vrsti kentaurskog mita, vide preduslov, i sredstvo, ispunjenja davnašnjeg čovjekovog sna o otiskivanju iz prvobitne »zemaljske kolijevke« (Ciolkovski), Klark i Kjubrik, istražujući mogućnosti jednog ravnopravnijeg odnosa između čovjeka i kosmosa, u kojem ljudsko biće neće biti tek zrnce između zrnaca zvjezdane prašine, u svojoj živoj spekulaciji stižu do koncepta superčovjeka, ili tačnije rečeno, »čovjeka sa nadljudskim moćima«.

Sve je, uostalom, upravo u tome; sva Ijudska nauka samo je izraz težnje ka postizanju božanskog a ono na kraju pripada samo – Bogu! S ovog stanovišta posmatrano, dvije su indikacije — obje prepune uzbudijivih i dalekosežnih nagoveštaja — u »Odiseji u svemiru« od ključne važnosti. Prva je pojava crnog monolita u bitnim tranucima ljudske evolucije, druga je rađanje Djeteta-Zvijezde iz ostataka onoga što je nekad bio kosmonaut Dejvid Boumen.«

Monolit onostranog iza koga se sa sigurnošću i uvijek ponovo pomalja sunce.Krug je zatvoren. Početak i kraj života, crni monolit kao prag na početku, crni monolit kao prag na kraju, i, ponovo do embriona. Crni monolotit izgleda kao vrata i ključ svih tajni, oba svijeta, ali, to još niko posvjedočio nije? Kraj filma sa baroknom sobom i sagledavanjem sopstvenog života izazivao je različita tumačenja. Da li je to odstupanje od dijalektičkog shvatanja ljudskog razvoja ili vraćanje na darvinizam, u koji uzgred budi rečeno pisac ovih redova ne vjeruje, jer da smo nastali od majmuna onda ne bi bili tu gdje jesmo, nego sa svojima – u šumi! Čovjek nije postao od čovjekolikog majmuna, već ga je stvorio Gospod Bog- po liku svome!

(Autor je filmski i TV reditelj)