Nik Martin  [ DW ]

20. 09. 2025. 09:07

Privatni zatvori: Unosan posao iza rešetaka

Širom svijeta vlade troše mnogo novca da zatvore više od 11,5 miliona ljudi. Tačni globalni troškovi nisu poznati, ali samo u Sjedinjenim Državama – zemlji sa najviše zatvorenika na svijetu – godišnji budžet za zatvore iznosi 80,7 milijardi dolara, što je oko 69,1 milijardu eura. U Brazilu je to samo oko četiri milijarde dolara. Indija, zemlja sa četvrtom najvećom zatvorskom populacijom na svijetu, troši skoro milijardu dolara.

U mnogim zemljama privatne kompanije takođe profitiraju od zatvaranja ljudi, od izgradnje ćelija do prodaje telefonskih poziva. U zatvorima organizovane kriminalne grupe imaju svoja carstva krijumčarenja i iznuda. Zatvorenici se bore za opstanak u sivoj ekonomiji u kojoj su tjestenina njihova valuta, a posao donosi često samo nekoliko centi po satu.

Pored niskih stopa rehabilitacije, vlade ne uspijevaju da zaustave još jednu rastuću krizu: prenatrpanost zatvora. Penal Reform International, nevladina organizacija koja se bavi pravednim kaznenim sistemima širom svijeta, izvještava da se 155 zemalja suočava sa prenatrpanošću, a u 11 zemalja kapaciteti su više nego udvostručeni. Zatvori u Kongu, Kambodži i na Filipinima su popunjeni između 300 i 600 odsto.

Prenatrpanost i nasilje

Privatni sektor se od osmadesetih sve više uključuje u upravljanje zatvorima. SAD, Velika Britanija, Meksiko i Brazil sve više prebacuju upravljanje i usluge na komercijalne kompanije. Većina evropskih, azijskih i afričkih zemalja se do sada protivila privatizaciji, naglašavajući važnost javne odgovornosti.

Američka vlada godišnje troši preko 3,9 milijardi dolara na privatne zatvore, čiji vlasnici dodatno zarađuju milijarde na uslugama kao što su ishrana zatvorenika, zdravstvena zaštita i telekomunikacije. Ovi proizvodi u zatvoru se prodaju i do 600 odsto skuplje, dok telefonski pozivi od samo 15 minuta mogu koštati i do 16 dolara.

Dok su indijskizatvori u potpunosti u državnom vlasništvu, brazilski sistem je kritikovan kao perverzan jer podstiče privatne firme kao što je Umanizzare da maksimalno povećavaju broj zatvorenika umjesto da ih rehabilitiraju, što dovodi do prenatrpanosti i nasilja.

To se pokazalo u brojnim pobunama u zatvorima širom Latinske Amerike, uključujući pobunu 2017. godine u prenatrpanom zatvoru u Manausu, glavnom gradu brazilske savezne države Amazonas, gdje je stradalo skoro 60 ljudi.

Privatne kompanije grade cijele zatvore i upravljaju njima, isporučuju nadzornu tehnologiju, sprovode radne programe i prevoze zatvorenike između zatvora i sudova. One obično smanjuju troškove redukovanjem broja zaposlenih, što smanjuje i usluge za zatvorenike.

Sjajan primjer

Jedan od najvećih uspjeha privatnog sektora je zatvor britanske firme Serco u novozelandskom Oklandu: prema podacima firme samo 13,6 odsto zatvorenika ponovo je počinilo krivično djelo u roku od dvije godine od puštanja, kako su izvijestili lokalni mediji u januaru. To je manje za 34 odsto od procenta u državnim zatvorima i čak niže od stope povratka u Norveškoj od 20 odsto, koja se smatra globalnim standardom za uspješnost zatvora.

Privatne kompanije, rekao je Bendžamin Lesing, politikolog sa Univerziteta u Čikagu za DW, “obično upravljaju zatvorima efikasnije nego država”. On dodaje da bi ih ipak trebalo strogo kontrolisati.

Dok privatni zatvori imaju lošu reputaciju zbog ekonomskog profitiranja od kazni, državni zatvori se suočavaju sa lošim upravljanjem i neefikasnošću. Na primjer, sudija iz Njujorka je prijetio da će smanjiti kaznu jednom čovjeku osuđenom zbog poreske prevare na kućni pritvor ako bude prebačen u savezni zatvor u Bruklinu, zbog brojnih ubistava i obračuna noževima. Sudija je tamošnje zatvorske uslove nazvao „varvarskim“.

Kriminalne mreže

Osim birokratije, u zatvorima cvjeta siva ekonomija. Organizovane kriminalne bande su duboko ukorijenjene u zatvorski sistem. One se bave trgovinom drogom, iznudom i nasiljem unutar zatvora i izvan njega. Krijumčarenje droge, mobilnih telefona i oružja u zatvore je važan izvor prihoda. Jedna brazilska banda, čije ime u prevodu znači “Prva komanda glavnog grada“, prodaje drogu po 10 do 20 puta većoj cijeni od ulične, a pametni telefoni koštaju u zatvoru i do 1.500 dolara. Tako kriminalci svake godine zarađujući milione.

Lesing kaže da su pokušaji brazilske vlade da se obračuna sa bandama doveli do povećanja broja zatvorenika i gradnje novih zatvora. I ti novi zatvori su potom pali pod kontrolu bandi.

“U Brazilu bande nisu nastale kao mafijaške porodice ili karteli droge,” objasnio je Lesing, autor knjige „Levijatani: Kako bande vladaju iza rešetaka“. One su nastale kao odgovor na brutalne uslove u zatvorima. „Njihova prava inovacija bila je uspostavljanje osnovnog društvenog poretka – zabranjuju silovanje, krađu i iznude u zatvoru dok istovremeno opravdavaju nasilje.“

Zatvorski podzemlje Indije takođe je pod uticajem moćnih kriminalnih mreža. U zatvoru Tihar u Nju Delhiju rašireni su iznuda, naručena ubistva i i trgovina drogom. U zapadnom Gudžaratu, zatvor Sabarmati postao je centar prekograničnih kriminalnih aktivnosti, uključujući krijumčarenje droge i pranje novca.

Prostori bezakonja

U prenatrpanim ćelijama zatvorenici su uspostavili neformalno tržište nastalo iz nužde. Svakodnevni predmeti – tjestenina, sapun, cigarete – postaju valuta u sistemu u kojem opstanak često zavisi od trgovine. U mnogim zatvorskim sistemima postoji brutalno pravilo kredita: uzmi jedno, vrati dva ili ponekad tri. To je oblik visokoprofitabilnog kredita za osnovne životne potrebe i krijumčarenu robu, koji može brzo uvući zatvorenike u začarani krug dugova i nasilnih odmazdi.

Zatvorenici bez porodične imovine ili spoljnih sredstava često prodaju drogu drugim zatvorenicima kako bi platili osnovne potrebe. Oni služe kao kuriri, stražari ili čuvari, a zauzvrat dobijaju zaštitu, hranu ili dio profita.

Rođaci su ponekad primorani da kriju mobilne telefone ili drogu u tijelu prilikom posjeta zatvorenicima ili da plate dugove zatvorenika. Porodice zatvorenika u Sjedinjenim Državama, prema podacima nevladine organizacije Prison Policy Initiative, godišnje troše 2,9 milijardi dolara na hranu, telefonske pozive i druge troškove povezane sa kaznom svojih najbližih. Često moraju da plaćaju i sudske troškove, odštetu ili novčane kazne.

U zatvoru možda neko nije dobrovoljno član bande, ali poštuje njena pravila, a po izlasku ima kontakte koji mu mogu pomoći da pokrene posao sa drogom ili druge kriminalne aktivnosti. “Na ovaj način zatvorenici vraćaju moć bandi na ulice,” rekao je Lesing za DW.