Dijana Roščić  [ DW ]

06. 10. 2025. 07:21

Kada priroda slika: kako nastaje jesenji spektakl boja

Lišće listopadnog drveća mijenja boju u jesen, ali ne u isto vrijeme svake godine. A i kombinacija žutih i crvenih tonova ponekad može značajno da se razlikuje od prethodne godine. Ključnu ulogu u tome igraju vremenske prilike.

Pa, da ponovimo gradivo iz osnovne škole – o složenim procesima koji stoje iza nečeg tako lijepog, a naizgled običnog, što priroda orkestrira sa zadivljujućom preciznošću.

Kada dani postanu kraći i sunčevi zraci padaju pod manjim uglom, listopadno drveće prekida fotosintezu, koja se odvija uz pomoć hlorofila, poznatog i kao biljno zelenilo. Dragocjeni hlorofil i hranljive materije se razgrađuju i povlače iz listova kroz niz metaboličkih procesa.

Kada lišće otpadne, više ne dolazi do isparavanja vode preko velike površine lista – a tokom zime drveće bi teško moglo da nadoknadi izgubljenu vodu iz često zamrznutog tla.

Vrijeme diktira tempo i nijanse jesenje palete

Osim dužine dana, ključnu ulogu u promjeni boje imaju noćno zahlađenje i vlažnost zemljišta. Nekoliko uzastopnih hladnih noći ubrzava razgradnju hlorofila i prelazak boje - iz zelene u žutu ili crvenu.

Pritom žuti i narandžasti pigmenti, karotenoidi, u listovima postoje tokom cijele godine, ali ih hlorofil maskira. Tek kada se hlorofil razgradi, oni postaju vidljivi.

Crveni i purpurni pigmenti, antocijani, drugačiji su po tome što se - ne nalaze u listu tokom vegetacije - njih drvo počinje da sintetiše tek u jesen, kao odgovor na stresne uslove kako bi se olakšalo izvlačenje preostalih hranljivih materija iz listova prije nego što oni otpadnu.

I intenzitet crvene boje zavisi od vremena. Previše sunca otežava drveću da povrati hranljive materije iz starih listova, pa tada nastaju naročito jarke nijanse crvene boje.

Najpovoljniji uslovi za raskošnu jesenju paletu boja lišća je stabilno vrijeme visokog pritiska sa puno sunca i hladnim noćima bez mraza. Jer, mraz zaustavlja proizvodnju antocijana i time sprečava dalje stvaranje crvene boje. U tom slučaju u listovima ostaje više karotenoida, koji im obično daju žutu do narandžastu boju.

Suša tokom perioda rasta, odnosno vegetacije, može da izazove prerano formiranje lamine, sloja između lista i grančice, zbog čega lišće opada prije nego što uopšte stigne da promijeni boju. I vjetrovito i kišovito vrijeme može prouzrokovati opadanje lišća prije nego što se potpuno razvije nova jesenja boja.

Kad počinje jesen i šta je fenologija

Fenologija je naučna disciplina koja proučava periodične, sezonske pojave u biljkama i životinjama i njihov odnos sa klimatskim i vremenskim uslovima.

Jednostavnije: fenologija gleda „kad se šta dešava u prirodi". To uključuje, na primjer: kada drveće počinje da pupi, cvjeta ili mijenja boju lišća, kada se ptice sele, dolaze ili odlaze, kada insekti izlaze iz larve ili se pojavljuju masovno, kada se biljne vrste beru ili sazrijevaju.

Fenološke bašte su specijalni ekosistemi gdje naučnici prate ove fenološke događaje kod različitih biljnih vrsta, da bi se dobili podaci o klimatskim promjenama, vremenskim obrascima i ekologiji biljaka.

Na primjer u fenološkoj bašti se prati kada bukva mijenja boju lišća ili kada jagoda cvjeta, i na osnovu toga se bilježe početak i kraj različitih fenoloških godišnjih doba.

Na primjer, početak „pune jeseni" obično se vezuje za trenutak kada lišće bukve počne da mijenja boju. U Njemačkoj to počinje oko 10. oktobra, najprije u višim predjelima. Zatim prođe još oko dvije nedjelje dok lišće ne opadne, što označava početak pozne jeseni.

Zašto četinari ostaju zeleni?

Za razliku od listopadnog drveća, četinari ne gube lišće u jesen, osim ariša, ostaju zeleni čak i u najhladnijim zimama. To je zbog različite strukture i funkcije njihovog lišća - odnosno iglica.

Njihove iglice adaptirane da zadrže hlorofil i funkciju fotosinteze tokom cijele godine, dakle proizvode energiju, iako sporije.

Iglice četinara su prekrivene debelim voskastim slojem i sadrže smolu, što smanjuje isparavanje vode. To znači da četinari ne zavise toliko od povlačenja hranljivih materija iz listova prije zime kao listopadno drveće.

Istovremeno, smola i vosak štite hlorofil i druge pigmente od oštećenja tokom niskih temperatura i hladnog vjetra. Iglice četinara sadrže i razne šećere i proteine koji djeluju kao prirodni antifriz, što im omogućava da prežive mraz i da spriječe otpadanje lišća.