BIRN

Crna Gora odobrila izvoz vojne opreme Izraelu, posao stopiran zbog turskog embarga

Ministarstvo ekonomskog razvoja je kompaniji Montenegro Defence Industry (MDI) izdalo dozvole za izvoz vojne opreme firmi Israel Weapon Industries (IWI) nakon početka rata u Gazi, ali se od posla odustalo kada je Turska uvela trgovinski embargo Izraelu zbog napada na Pojas Gaze, pokazalo je istraživanje BIRN-a.

Prema dokumentima dostavljenim BIRN-u, Ministarstvo ekonomskog razvoja je podgoričkoj kompaniji Montenegro Defence Industry prošle godine odobrilo zahtjeve za izvoz 6,77 miliona eura ukupno vrijednih djelova za puške i lansere granata nabavljenih od turske kompanije Mertsav Savunma Sistemleri, a čiji je krajnji korisnik trebala da bude izraelska firma IWI.

BIRN je pregledao više od 1.000 zahtjeva za spoljnotrgovinski promet oružja i vojne opreme podnijetih Ministarstvu za ekonomski razvoj u periodu od marta 2022. do septembra 2024. godine, kao i odluke tog ministarstva o izdatim dozvolama.

Istraživanje je pokazalo da je Ministarstvo ekonomskog razvoja, uz saglasnost Ministarstva vanjskih poslova, Ministarstva odbrane i MUP-a, u martu i aprilu 2024. izdalo dvije dozvole za izvoz oružja Izraelu tokom trajanja vojne ofanzive na Pojas Gaze, u kome je prema podacima palestinskog ministarstva zdravlja do sada ubijeno 59.029 ljudi.

Vojna ofanziva je uslijedila kao odgovor na napad ekstremističke grupe Hamas na Izrael 7. oktobra 2023. godine, kada je ubijeno 1.200 ljudi, a 251 osoba uzeta za taoce.

Iz Ujedinjenih nacija je prošlog avgusta saopšteno da je nakon izraelske vojne ofanzive raseljeno više od 90 odsto od 2,2 miliona stanovnika u Pojasu Gaze.

Iz Montenegro Defence Industry kazali su BIRN-u da su dozvole vraćene Ministarstvu ekonomskog razvoja nakon što je Turska prošlog maja uvela trgovinski embargo Izraelu.

Izvršni direktor MDI Zoran Damjanović kazao je BIRN-u da ta kompanija nije izvozila vojnu opremu za Izrael od oktobra 2023. godine.

„Uvozne i izvozne dozvole, pribavljene u skladu sa zakonski definisanom procedurom, vraćene su Ministarstvu ekonomskog razvoja Crne Gore“, kazao je Damjanović.

„Od svog osnivanja nismo izvozili naoružanje ili vojnu opremu u zemlje prema kojima postoje zabrane ili ograničenja propisana od strane UN, Evropske unije ili drugih relevantnih međunarodnih tijela“, dodao je.

Prema Zakonu o spoljnoj trgovini oružjem i vojnom opremom dozvole izdaje Ministarstvo za ekonomski razvoj, koje prethodno pribavlja saglasnost Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP), Ministarstva odbrane i Ministarstva vanjskih poslova, ali se u nijednom članu ne navodi da Ministarstvo ekonomskog razvoja mora postupiti po njihovim saglasnostima.

Ministarstvo odbrane i MUP su BIRN-u dostavili mišljenja o zahtjevima za izvoz oružja i vojne opreme, dok je Ministarstvo vanjskih poslova odbilo da dostavi tražena dokumenta.

Zakonom je predviđeno i da se u zahtjevu za izvoznu dozvolu mora navesti namjena i vrijednost robe, podaci o svim učesnicima u transakciji, ugovori na osnovu kojih se posao realizuje kao i krajnji korisnički sertifikat – End User Certificate (EUC) kojim se garantuje da će roba biti korišćena u deklarisane svrhe i sprečava njena zloupotreba ili preusmjeravanje ka neovlašćenim subjektima.

Zbog turskog embarga dio opreme završio u Meksiku

Prema podacima Ministarstva ekonomskog razvoja kompanija MDI je 25. marta 2024. godine podnijela prvi zahtjev za izvoz 4,07 miliona vrijedne vojne opreme kompaniji Israel Weapon Industries, navodeći da se radi o djelovima za puške koji će biti korišteni za „sopstvene potrebe“ izraelske kompanije.

U zahtjevu MDI je pojašnjeno da se djelovi za puške uvoze od turske kompanije Mertsav Savunma Sistemleri i da će nakon skladištenja u Slobodnoj zoni Luke Bar biti izvezeni izraelskoj kompaniji.

Ministarstvo ekonomskog razvoja je izdalo dozvolu za izvoz, nakon što je MUP dao saglasnost 16. aprila prošle godine, a Ministarstvo odbrane 28. maja.

Ministarstvo ekonomskog razvoja je odobrilo i zahtjev MDI od 24. aprila prošle godine, u kojem je zatražena dozvola za izvoz 2,7 miliona eura vrijednih djelova za lansere granata.

Kao i u prvom zahtjevu MDI navodi da će firmi Israel Weapon Industries „za sopstvene potrebe“ biti izvezena vojna oprema koju je proizvela kompanija Mertsav Savunma Sistemleri.

Na sajtu privatne kompanije Mertsav Savunma Sistemleri navodi se da oružjem i vojnom opremom snabdijevaju turske oružane snage i Makine ve Kimya Endüstrisi (MKE), državnu korporaciju koja se bavi proizvodnjom oružja.

Iz kompanije MDI su objasnili da su zahtjevi za izvoz lansera granata 40mm podnijeti u vrijeme dok je postojala mogućnost saradnje između Turske i Izraela. Navode i da godinama sarađuju sa kompanijama IWI i Mertsav Savunma Sistemleri.

„Od predmetnog izvoza kompaniji IWI smo odustali kada je Turska obustavila izvoz naoružanja i vojne opreme u Izrael“, kazali su iz MDI.

Turska je prošlog maja obustavila direktnu trgovinu sa Izraelom kao odgovor na vojne akcije u Gazi, a jedna je od 53 potpisnice pisma Savjetu bezbjednosti Ujedinjenih nacija iz prošlog novembra u kome se apeluje na UN da preduzme mjere kako bi se zaustavila isporuka oružja i municije Izraelu.

Pojedine evropske zemlje, među kojima su Francuska, Španija i Velika Britanija, su obustavile isporuku oružja Izraelu ili su suspendovale izvozne dozvole zbog rata u Gazi.

Vlada Crne Gore nije uvela embargo na izvoz vojne opreme Izraelu, iako je prošlog oktobra podržala rezoluciju UN u kojoj se pozvala na hitno humanitarno primirje u Gazi.

Zabranili izvoz zbog rata u Etiopiji

Istraživanje BIRN-a je pokazalo i da je Ministarstvo odbrane tokom 2022. i 2023. godine nije dalo saglasnost crnogorskoj kompaniji Tara Aerospace da izveze piropatrone Ministarstvu nacionalne odbrane Etiopije, pozivajući se na „konflikte na teritoriji Etiopije i mogućnost zloupotrebe dodatnog naoružanja sa ciljem jačanja vojnih ofanziva“.

Iako su iz kompanije Tara Aerospace u jednom od ponovljenih zahtjeva naveli da piropatrone služe kao komponente koje se ugrađuju na spasilačkoj opremi aviona i pilota, Ministarstvo odbrane je ostalo pri ranijem stavu. Ministarstvo ekonomskog razvoja je za jedan od tri zahtjeva izdalo dozvolu za izvoz opreme u Etiopiju.

Ujedinjene nacije su 2000. godine uvele embargo na oružje Etiopiji i Eritreji kako bi okončale sukob oko granice između dve zemlje, a embargo je bio ograničen na 12 mjeseci.

U međuvremenu, MDI je 10. juna 2024. godine Ministarstvu ekonomskog razvoja podnijela zahtjev za izvoz lansera granata za kontrolu demonstracija sa priborom. U zahtjevu se navodi da se 6.000 komada bacača granata izvoze izraelskoj kompaniji IWI, radi dalje prodaje meksičkoj kompaniji Delafile, a za potrebe sekretarijata Nacionalne odbrane – Vojska Meksika, kao krajnjeg korisnika.

U napomenama zahtjeva se navodi da se sredstva dobijaju sklapanjem sklopova i pribora kupljenih od Mertsav Savunma Sistemleri, te da će se isporuka krajnjem korisniku izvršiti direktno iz Luke Bar.

Iz MDI su BIRN-u kazali da su na osnovu novih dozvola uvezli djelove lansera granata i izvršili njihovu montažu pod carinskim nadzorom u Slobodnoj zoni Luke Bar.

„Na osnovu izdate izvozne dozvole, bacači granata su izvezeni direktno krajnjem korisniku – Ministarstvu odbrane Meksika, gdje se i danas nalaze. Napominjemo da se radi o tzv. non-lethal weapons, koja su namijenjena za kontrolu javnog reda i upotrebu suzavca, a ne za klasične borbene operacije“, kazali su iz MDI.

Na dodatno pitanje zašto je u podnijetom zahtjevu kao kupac robe naveden izraelski IWI i da li su oni uvezli robu, iz MDI su ponovili da je izvoz realizovan direktno krajnjem korisniku – Sekretarijatu nacionalne odbrane Meksika, što je kako tvrde u potpunosti usklađeno sa izdatom dozvolom Ministarstva ekonomskog razvoja, na osnovu validnog End User sertifikata izdatog od strane nadležnih organa Meksika.

„U skladu sa međunarodnom praksom i važećim zakonodavstvom Crne Gore, u procesu izdavanja izvozne dozvole naveden je kupac robe, a u samoj dozvoli i u pratećoj dokumentaciji je jasno definisan krajnji korisnik. Nije bilo izvoza robe u Izrael, već je otprema brodom izvršena direktno iz Crne Gore u Meksiko“, kazali su iz MDI.

Pripadnici izraelskih odbrambenih snaga tokom akcije u Nablusu, Zapadna obala. Foto: EPA/ALAA BADARNEHPouzdan partner izraelske vojske

Kompanija Israel Weapon Industries, koja je do 2005. godine bila u državnom vlasništvu, dio je SK Group koja upravlja nizom kompanija iz odbrambenog sektora. Kompanija je specijalizovana za proizvodnju pješadijskog naoružanja, a na njihovom sajtu se navodi da je oružje razvijeno u saradnji sa izraelskim odbrambenim snagama (IDF) koje ga i koriste.

„IWI i IDF su formirali zajedničke timove za istraživanje i razvoj kako bi kreirali oružje, čije su konačne konfiguracije rezultat stalne interakcije, terenskih testiranja i modifikacija zasnovanih na borbenim zahtjevima i iskustvu“, navodi se na sajtu kompanije.

Izraelski list Calcalistech je u novembru 2023. objavio da je nakon izbijanja sukoba u Gazi IWI praktično preusmjerio kompletnu proizvodnju za potrebe izraelske vojske i bezbjednosnih službi. Iz IWI su tada kazali da „rade 24 sata dnevno da bi svakog dana isporučili jurišne puške jedinicama IDF-a koje se bore na frontu“.

List Times of Israel je u septembru 2017. objavio da je izraelsko oružje, uključujući puške kompanije IWI, prodato Mjanmaru i Južnom Sudanu dok su te zemlje bile pod sankcijama i optužbama za kršenje ljudskih prava uključujući genocid.

Izraelska kompanija pominje se i u slučaju iz 2014. godine kada su tri njihova predstavnika uhapšena u Ugandi pod optužbom za ilegalni uvoz oružja. Slučaj je izazvao diplomatsku napetost između Ugande i Izraela, nakon što su sudovi u Ugandi utvrdili da su predstavnici IWI bili mučeni i nezakonito zadržani​.

Ministarstva ne vide kršenje humanitarnog prava

Iz Ministarstva vanjskih poslova nijesu konkretno odgovorili na pitanje BIRN-a zbog čega su odobrili izvoz vojne opreme Izraelu tokom vojne ofanzive na Pojas Gaze.

Iz tog ministarstva su kazali da će pažljivo analizirati svaki zahtjev za izvoz vojne opreme, imajući u vidu razvoj situacije na Bliskom istoku i uzimajući u obzir međunarodne obaveze.

„Crna Gora podržava dvodržavno rješenje, kao jedini put za uspostavljanje trajnog i održivog mira i stabilnosti na Bliskom istoku. U kontinuitetu pozivamo na prekid vatre i, u komunikaciji sa međunarodnim partnerima, nastojimo dati konstruktivan doprinos naporima za očuvanje međunarodnog poretka zasnovanog na pravilima, poštovanju međunarodnog humanitarnog prava i pronalaženju mirnodopskih rješenja“, kazali su iz Ministarstva vanjskih poslova.

Zakon o spoljnoj trgovini oružjem i vojnom opremom propisuje da u postupku davanja saglasnosti Ministarstvo vanjskih poslova „naročito cijeni poštovanje ljudskih prava i međunarodnog humanitarnog prava u državi krajnjeg odredišta i unutrašnje stanje u smislu postojanja tenzija ili oružanih sukoba, te ponašanje države kupca u odnosu na međunarodnu zajednicu“.

Međunarodni krivični sud (ICC) je 21. novembra 2024. godine izdao naloge za hapšenje izraelskog premijera Benjamina Netanjahua i bivšeg ministra odbrane Yoava Gallanta zbog ratnih zločina i zločina protiv čovječnosti u Gazi. Južnoafrička Republika je prošlog januara pred Međunarodnim sudom pravde tužila Izrael zbog navodnog genocida u Pojasu Gaze, dok je izraelska Vlada odbacila te optužbe.

Iz Ministarstva vanjskih poslova su kazali BIRN-u da su sve saglasnosti za izvoz oružja bazirane na poštovanju međunarodnih standarda u oblasti kontrole naoružanja kao i normi zakona.

Iz Ministarstva odbrane su kazali da su postupali u skladu sa nacionalnim zakonodavstvom i kriterijumima, podsjećajući da to ministarstvo „isključivo daje saglasnost za tranzit, transport, uvoz i izvoz vojne opreme i naoružanja“. Iz Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP) kazali su BIRN-u da Direktorat za zaštitu i spašavanje daje saglasnost radi izdavanja dozvola za obavljanje prometom kontrolisane robe (naoružanje i vojna oprema), sa ciljem bezbjednosti saobraćaja i zaštite života, lične i imovinske bezbjednosti građana.

Iz Ministarstva ekonomskog razvoja, koje daje konačnu dozvolu za izvoz vojne opreme, nijesu odgovorili na pitanje BIRN-a zbog čega je odobren izvoz oružja Izraelu tokom vojne ofanzive u Gazi.