Mi.M. [ rts.rs ]

Sjećanje na Šumarice – mjesto gdje su strijeljani đaci, nastavnici i civili

Prošlo je 84 godine od strijeljanja u kragujevačkim Šumaricama oko 3.000 nedužnih građana, među kojima je bilo i oko tri stotine đaka i nastavnika. U Srbiji se 21. oktobar obilježava kao Dan sjećanja na srpske žrtve u Drugom svjetskom ratu. U znak sjećanja, u Šumaricama će i ove godine biti održan „Veliki školski čas“.

Masakr nad više hiljada srpskih civila, muškaraca i djece, gimnazijalaca, njemačka kaznena ekspedicija izvršila je kao odmazdu zbog napada, pogibije i ranjavanja nekoliko njemačkih vojnika od strane ustanika u okolini grada.

Ubijeno je, koliko se zna, 2.796 srpskih civila, među njima 412 u obližnjim selima, a ostali u Kragujevcu. Pored brojnih drugih, Njemci su tada priveli i odveli na strijeljanje čak i đake viših razreda gimnazije, od petog do osmog razreda.

U Srbiji je od ljeta 1941. godine bio u toku ustanak, pošto je Kraljevina Jugoslavija napadnuta i okupirana nekoliko mjeseci ranije, u aprilu.

Neposredni povod za njemački napad bio je prevrat koji se dogodio 27. marta u Beogradu, kada je oborena vlada Cvetković–Maček, potpisnica Protokola o pristupanju Paktu dva dana ranije. Berlin je, inače, bio krajnje nepovjerljiv prema Beogradu od ljeta 1940, pošto su, nakon kapitulacije Francuske, Nijemcima pali u ruke dokazi da su simpatije vlasti u Beogradu bile protivne interesima Njemačke.

Prava pozadina napada na Jugoslaviju nalazila se u prethodnoj odluci Berlina da se britanske trupe odstrane iz Grčke, koja je okupirana odmah poslije Jugoslavije, pri čemu su Britanci pobjegli na Krit, a zatim, nakon njemačkog desanta, u Egipat.

Ustanak u Srbiji pod vođstvom KPJ, koji je započeo 7. jula 1941. godine, izbio je nakon što je Njemačka napala Sovjetski Savez.

Sto za jednoga

Vrh KPJ postupio je tada u skladu s nalogom iz Moskve. Kako je ustanak odmicao, uslijedile su njemačke represalije, a potom i naredba da će se nadalje za jednog poginulog Njemca strijeljati stotinu građana Srbije kao odmazdu.

Odluka okupatora da uslijedi strijeljanje u Kragujevcu donijeta je nakon napada ustanika 16. oktobra na putu Kragujevac–Gornji Milanovac, između sela Bara i Ljuljaka, kada je njemačka kolona dočekana u zasjedi.

Bila je to zajednička akcija partizana – tada Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda (kasnije NOVJ) – i četnika, pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini, u kojoj je poginulo 10 njemačkih vojnika, a 26 ranjeno.

Prema drakonskoj odredbi Franca Bemea, tadašnjeg glavnokomandujućeg njemačkog generala u okupiranoj Srbiji, donijetoj 10. oktobra, propisano je strijeljanje 100 Srba za jednog ubijenog, a 50 za svakog ranjenog Nijemca.

Naredbu da se sprovede odmazda u Kragujevcu neposredno je izdao major Oto Deš, tada zapovjednik 749. puka sa sjedištem u Kraljevu. Izračunato je da će se, po naredbi generala Bemea, radi odmazde strijeljati 2.300 osoba.

Iz Kraljeva je nalog prosleđen majoru Paulu Kenigu u Kragujevac. Oto fon Bišofšauzen, krajskomandant, insistirao je tada da su okolna sela, kako se izrazio, „legla bandita“, te da bi odmazde, hapšenja i strijeljanja, trebalo započeti u njima.

Sam Kragujevac Bišofšauzen je opisao kao uglavnom mirnu sredinu. Odmazde su tako započele u obližnjim selima – 19. oktobra u Maršiću, Ilićevu i Grošnici – a nastavljene masovnim strijeljanjem u Kragujevcu 21. oktobra, djelom i prethodnog dana.

Nije u potpunosti razjašnjeno koliko je ljudi tada uhapšeno, ali se procjenjuje da je privedeno između pet i šest hiljada građana, i to sasvim neselektivno.

Hapšeni su muškarci starosti između 16 i 60 godina, mada je među privedenima bilo i mlađih i starijih, a koliko se zna, otpora prilikom privođenja nije bilo. Hapšenja i uzimanje talaca tada nijesu bili rijetki, ali je malo ko pretpostavljao da će uslijediti masovno strijeljanje.

Privedeni su potom sabijeni u topovske šupe koje je ranije koristio artiljerijski puk „Tanasko Rajić“ jugoslovenske vojske. Tada je izvršena selekcija – neki građani su izdvojeni, odnosno zamijenjeni drugima.

Izvršioci strijeljanja bili su pripadnici Vermahta, dakle regularnih njemačkih trupa – Prvi bataljon 724. pješadijskog puka i Treći bataljon 749. puka.

Tragedija Kragujevca, kada je grad bezobzirnim strijeljanjem hiljada žitelja zavijen u crno, potresla je cijelu Srbiju i dovela do preispitivanja smisla ustanka u takvim okolnostima.

Odluka o izgradnji Spomen-parka donijeta je 1953. godine, kada je prvi put održana i zvanična komemoracija. Spomen-park, koji je kasnije dograđivan, obuhvata površinu od 352 hektara, na kojoj se nalazi 30 masovnih grobnica.

Od 1971. godine u Šumaricama se održava manifestacija „Veliki školski čas“, kojom se podsjeća na masakr iz oktobra 1941. godine. Srpska pravoslavna crkva je nevine stradalnike kanonizovala i proglasila novomučenicima. Vlada Srbije je 2012. godine donijela odluku da se dan masakra u Kragujevcu obilježava kao Dan sjećanja na srpske žrtve u Drugom svjetskom ratu.

„Krvava bajka“

Kragujevačka tragedija je, kako istoričari upozoravaju, bila poznata širom svijeta već tokom Drugog svjetskog rata i odmah je postala simbol stradanja djece i civila u tadašnjoj Jugoslaviji i Srbiji.

Spomen-park „Kragujevački oktobar“, u okviru kojeg se nalazi i Muzej „21. oktobar“, kao i pjesma Desanke Maksimović „Krvava bajka“, čuvaju sjećanje na strijeljane građane.

U muzeju su izložene i lične stvari stradale djece – kape, đačke knjižice, dokumenta – sve ono što su imali kod sebe kada su strijeljani.

Prvo okupljanje porodica i rodbine nastradalih u Šumaricama održano je 1944. godine.

Spomen-park „Kragujevački oktobar“ osnovan je 1953. godine s ciljem da očuva uspomenu na strijeljane đake i građane, da njeguje kulturu sjećanja i širi ideju mira i tolerancije kroz memorijalne i umjetničke manifestacije.

Veliki školski čas, pored spomenika strijeljanim đacima i profesorima, održava se svake godine od 1971. godine.