Ulf Brunbauer  [ DW ]

13. 11. 2025. 10:05

Demografska kriza u Jugoistočnoj Evropi – uzroci i rešenja

„Ove godine najmanje beba u novijoj istoriji Srbije!“ – glasio je nedavno naslov u srpskom tabloidu Blic. Sve je manje novorođenčadi, a sve više starijih ljudi, navodi list. Istovremeno, prosječni životni vijek opada. Godine 2024. u Srbiji je iznosio samo 76 godina – oko pet manje od prosjeka Evropske unije. Može se zaključiti da Srbija ima velike probleme na oba kraja individualnog demografskog ciklusa – na njegovom početku (rođenje) i na kraju (smrt). A ni između situacija nije dobra: snažno iseljavanje ubrzava pad broja stanovnika i starenje populacije. Oko toga su se srpski mediji izuzetno složili sa susjedima.

Kada je riječ o demografskom razvoju, mediji i drugde u jugoistočnoj Evropi imaju alarmantan ton: „Cijela Hrvatska biće na leđima starih ljudi“, „Demografska kriza u Bugarskoj može prerasti u demografsku katastrofu“, „Pad broja stanovnika Rumunije je znak za uzbunu“ – primjeri su medijskih naslova iz drugih zemalja. Kada se objavljuju novi rezultati popisa stanovništva, mediji, stručnjaci i političari razmeću se apokaliptičnim prognozama.

Oštar diskurs

Prognoze zaista pokazuju da će sve zemlje jugoistočne Evrope u narednim decenijama imati znatan pad broja stanovnika. No, bez obzira na to da li će se ta predviđanja ostvariti, postavlja se pitanje – ne doprinosi li taj zaoštren diskurs samom problemu, umjesto njegovom rešenju.

Sigurno je da niđe drugo u Evropi – osim u baltičkim državama i ratom pogođenoj Ukrajini – broj stanovnika ne opada tako brzo kao na jugoistoku kontinenta. Godine 1990. u regionu (od Slovenije na sjeveru do Grčke na jugu) živjelo je oko 62 miliona ljudi, a danas ih je 53 miliona.

Bugarska je, na primjer, krajem komunističke vladavine imala gotovo devet miliona stanovnika. Danas ih ima manje od sedam, a prema Ujedinjenim nacijama, do 2050. godine u zemlji će ostati samo oko pet miliona ljudi. Razlozi su jednostavni: svake godine umire više ljudi nego što se rađa – i to već godinama. Osim toga, iz regiona odlazi mnogo više ljudi nego što u njega doseljava, iako se tu polako vidi promjena. Posledica: stanovništvo je u prosjeku sve starije.

Većina odbacuje useljavanje

Nije stoga čudo što u stanovništvu postoje demografski strahovi. Prema anketi iz 2025. (sprovedenoj u okviru istraživačkog projekta kojim autor rukovodi), tri četvrtine ispitanika u Bugarskoj, Severnoj Makedoniji i Srbiji izrazilo je veliku zabrinutost zbog starenja stanovništva, posebno jer smatraju da su socijalne usluge koje pruža država nedovoljne.

U Bugarskoj je dvije trećine ispitanih vjerovalo da su stariji ljudi u vrijeme državnog socijalizma živjeli bolje nego danas. No, dok su brige zbog pada broja stanovnika široko rasprostranjene, najjednostavniju protivmjeru – useljavanje – većina jasno odbacuje, što pokazuje ista anketa.

Šta radi politika?

Svaka temeljna promjena u demografskoj dinamici predstavlja izazov na koji politika mora reagovati. Zaista, vlade u regionu vide demografsku budućnost kao veliki problem. Hrvatski premijer Andrej Plenković, na primjer, naziva je „pitanjem opstanka“ za Hrvatsku. Od 2024. njegova vlada ima čak i posebno Ministarstvo demografije i useljeništva. Nadležni ministar, član desno-nacionalističkog Domovinskog pokreta (DP), pod pojmom useljavanja podrazumeva povratak etničkih Hrvata i njihovih potomaka.

I druge državne institucije prate demografski razvoj, na primjer u Srbiji Ministarstvo za brigu o porodici i demografiji. Glavno sredstvo su – djelimično i izdašni – finansijski podsticaji za rađanje djece, uz retoriku koja rađanje prikazuje kao patriotsku dužnost. Do sada se taj pronatalizam pokazao uglavnom neefikasnim. Istorijsko iskustvo je, uostalom, pokazalo da nije moglo biti drugačije – komunističke države prije pola vijeka već su jednom doživjele neuspjeh sa sličnim pokušajima.

Finansijski podsticaji nisu dovoljni

Finansijski podsticaji ne mogu poništiti kulturne promjene niti ukloniti strukturne probleme koji podstiču snažno iseljavanje mladih. Istraživanja pokazuju da, osim viših plata u zapadnoj Evropi, presudnu ulogu imaju raširena korupcija, nepotizam i besperspektivnost. Stariji ostaju.

Vlade bi se mogle usredsrediti na omogućavanje dužeg i zdravijeg života građana, ali to se teže „prodaje“ javnosti od, recimo, novčane nagrade za rođenje djeteta.

Potrebna promjena politike i stava

Kad je riječ o padu broja stanovnika, pogled izvan regiona nudi mogući odgovor: dok sve zemlje jugoistočne Evrope očekuju dalji pad, za neke države EU – uprkos niskoj stopi nataliteta – predviđa se rast, na primjer za susjednu Austriju, i to za 16 procenata do 2050. Razlog: useljavanje. No, kao što pokazuje pomenuta anketa, u jugoistočnoj Evropi za to nema društvene prihvatljivosti – nje je manje nego u samoj Austriji. Pogotovo kad su novi stanovnici drugačijeg izgleda od domaćih.

Pitanje je koliko dugo se to može održati u atmosferi u kojoj političari i mediji slikaju izumiranje nacije, a ljudi svedoče pražnjenju čitavih područja. Bez promjene politike i stavova demografski začarani krug se neće moći prekinuti: što više opada broj stanovnika, to su strahovi za budućnost veći. A upravo bi za ostanak ljudi i prihvatanje doseljenika bila potrebna – nada.

No, useljavanje nije jedino sredstvo za suočavanje s demografskim izazovima: zemlje jugoistočne Evrope imaju niske stope zaposlenosti, dakle veliki neiskorišćeni domaći potencijal radne snage. Vlade bi mogle nastojati i da poboljšaju ispodprosječan životni vijek, kako bi ljudi duže i zdravije starili – i time duže radili. Ništa od toga nije viša matematika, ali potrebna je politika usmjerena na poboljšanje stvarnih životnih uslova, a ne na praznu retoriku i klijentelizam.

 

 

Prof. dr Ulf Brunbauer je istoričar specijalizovan za jugoistočnu Evropu i naučni direktor Lajbnic instituta za istraživanje istočne i jugoistočne Evrope u Regensburgu. Vodi istraživački projekat koji finansira Fondacija Folksvagen, a bavi se demografskim strahovima u jugoistočnoj Evropi i načinima njihovog prevazilaženja.